Մ. Բուլգակովի «Վարպետը և Մարգարիտան» վեպի միֆական կերպարների նախատիպերը

Միֆական աշխարհայացքը անձնավորում է բնությունը և տեսնում է մարդուց վեր այլ ակտիվ ուժեր, որոնք և վերագրում է հոգիներին: Միֆական մտածելակերպը ենթադրում էր, որ մարդու անձնական հաջողությունը կախված էր ոչ թե իրենից, այլ որոշակի նախախնամություններից: Այդ իսկ պատճառով սկզբնական բանահյուսության մեջ չկա մարդու ուժի պանծացման պոետական գնահատականը: Միֆական պատմությունները մեզ են ներկայանում մարդու ու բնության ուժերի (և նրանց մարմնավորող հոգիների) բախմամբ, որտեղ մարդը միշտ պարտվում է և ընդունում իր ստորակարգությունը այդ ուժերի հանդեպ[1]:

Միֆոլոգիան վաղ մտածելակերպի արդյունք է, բայց այդպիսի մտածելկերպը բացատրության կկարիք ունի: «Անհասկանալի է մնում այն,- գրում է Ա.Ֆ. Լոսևը,-թե մարդու ինչին էր պետք բնությունը բացատրելու  համար դիմել այդքան տարօրինակ եղանակների: Ինչու՞ հանկարծ պարզ դարձավ, որ արևը ցուլ է, իսկ լուսինը՝ կով, կամ որ որոտն ու կայծակը ուղղակի որոտ և կայծակ չեն ինքնին, այլ զենք Զևսի կամ Յուպիտերի ձեռքին; Ինչու՞ ժամանակին այս ֆանտաստիկ հորինվածքները <...>  բացատրում էին բնությունն ու հասարակությունը բոլոր նրանց, ովքեր այն ժամանակ մտածում էին տեղի ունեցող երևույթների պատճառների մասին»[2]: «Միֆոլոգիական գիտակցությունը գիտակցություն է՝ անթափանց փորձի համար»,- կարծում է Մ. Կոսարևը[3]:

Միֆոլոգիայի տեսաբան Ա. Լոբոկը մատնացույց է անում, որ միֆը սուտ է: Բայց և հավելում է. ոչ սովորական սուտ, այլ սուտ, որին հավտում են: Եվ ոչ թե ուղղակի հավատում են, այլ հավատում են ինքնամոռաց, ներքին ամբողջ մղումով[4]:

Միֆալոգիայի մի զգայուն հատվածը նվիրվում է աշխարհաստեղծմանը: Աշխարհաստեղծման ու դրա գոյության հիմքն է համարվում ամենից առաջ լույսի ու խավարի, չարի և բարու մշտական հակադրամիսանությունը: Այդ տեսանկյունից դիտելով է, որ մենք ստորև կանդրադառնանք լույսի ու բարու հավերժական «հակառակորդ» ուժերին, որ քրիստոնեական տեսական գրականության մեջ ստացել են սատանա (չարք) ընդհանուր անունը:

Քրիստոնեկան տեսական գրականության մեջ սատանան մեծ տեղ է զբաղեցնում: Ռուս իրականության մեջ հավատը առ սատանան զարգացել է քրիստոնեացման ժամանակներից սկսած՝ հիմքում ունենալով ժողովրդական, հեթանոսական հայացքները: Իրականում հին աստվածները ամբողջովին չվերացան, նրանց հավատքը զուգահյուսվեց քրիստոնեական հավատալիքներին և տեղ գտավ Աստվածաշնչում: Ըստ քրիստոնեկան հավատքի՝ աշխարհը բաժանվում է Աստծո և Սատանայի արքայությունների, և այս երկուսի միջև հավերժական պայքար է ընթանում մարդկանց հոգիներին տիրելու համար:

Նոր Կտակարանում, ի տարբերություն Հին կտակարանի, սատանան և անմաքուր ուժերը Աստծո հակառակորդներն են, իրար են հակադրվում նրանց գործունեության ուղղվածությունները: Չնայած Աստծո արքայությունը ուժեղ է սատանայի արքայությունից, այն, մեկ է, գոյատևելու է մինչև նոր Փրկչի հայտնվելը: Նոր կտակարանում սատանան Աստծո և մարդկանց թշնամին է, տանջողն ու գայթակղողը, որն այնքան ուժեղ է, որ փորձեց շեղել անգամ Քրիստոսին՝ ցույց տալով աշխարհի բոլոր արքայություններն ու դրանց փառքը և ասելով. «ամենն այս կտամ քեզ, թե ընկնես ու երրպագես ինձ»(Մաթեոս, IV, 8-9):

Հին կտակարանում բոլոր հրեշտակները ծառայում են աստծուն, բայց Նոր կտակարանում չար հրեշտակները սատանային են երկրպագում, մտնում են մարդկանց մեջ, որպեսզի վնասեն աշխարհին: Նոր Կտակարանի համաձայն չարքեր մեղանչյալ հրեշտակներ են, որ ստեղծվել են որպես բարի, բայց մեղսագործել են աստծո ուժի դեմ, ինչի համար էլ պատժվել են:

Աստվածաշնչյան սատանայի կերպարը իր հետագա զարգացումն է ստացել միջնադարում: Սատանայի գոյության հանդեպ հավատը, և հավատն առ այն, որ լուսավորյալ ու աստվածապաշտ ուժերը կարող են հաղթահարել նրան, միջնադարում հատկապես տարածում են գտել հուդականության մեջ:

Քրիստոնեական ուսմունքը սատանայի մասին զարգացել և համալրվել է նոր ֆանտաստիկ իրողություններով եկեղեցու գործունեության ընթացքում, երբ վերջինս փորձում էր հաղթանակ տանել հեթանոսական խմբակների դեմ: Սկսած առաջին դարերից և, կարելի է ասել, դեռ մինչև օրս եկեղեցու սպասավորները, այժմ նաև՝ Հռոմի պապերը թողարկում էին բրոշյուրներ, գրում էին Աստծո խոսքը պարունակող աշխատանքներ, որոնցում բռնադատում էին սատանային և անմաքուր ուժերին: Սրա արդյունքում սատանայի մասին «ուսմունքը» ձևակերպվեց իբրև Աստծո ուսմունքի մի անքակտելի մաս:

Սուրբ հայրերը գրում էին, թե ինչ տեսք ունեն չարքերն ու սատանան, թե ինչով են նրանք սնվում: Կարծվում էր, որ հրեշտակների նման չարքերը ևս մարմնեղեն են, իսկ որոշ հայրեր էլ հավելում էին, որ չարքերի մարմինն ավելի պինդ ու մեծ է, և որ նրանք այդպիսին են դարձել երկնքից ընկնելուց հետո՝ հարմարվելու համար երկրի մթնոլորտին:

Սատանայի հանդեպ վախի զարգացման հետ ավելի անճոռնի կերպարներ էին սկսում վերագրել նրան: Ամենահաճախադեպը Սատանայի արտաքինի հետևյալ պատկերումն է. բարձրահասակ, զզվելի արտաքինով մարդ, սև դեպքով, ինչպես մուր, նիհար, վառվող աչքերով և իր ողջ էությամբ ուրվական հիշեցնող:

Սատանայի ֆիզիկական թերությունների շարքը հաճախ համալրվում էր նաև նրա կաղությամբ՝ երկնքից ընկելու ևս մեկ հետևանք: Այս դեպքում հավանաբար Սատանային են վերագրել հին արիական միֆը կաղ և կրակոտ աստվածության մասին:

Այժմ տեսնենք, թե ինչպիսի միֆական նախատիպեր ունեն բուլգակովյան հայտնի վեպի հերոսները:

Բուլգակովյան տեսաբաններից Բ. Սոկոլովը գրում է. «Բուլգակովի կերպարները հաճախ ուղղված են բազմապիսի ասոցացիաների և ունեն մի քանի գրական և իրական հիմքեր»[5]:

Պարզ է, որ ամենից շատ նախատիպեր ունի բուլգակովյան ամենահայտնի չարքը՝ Վոլանդը: Նրա նախահիմքերը սովորաբար բաժանվում են երկու մեծ խմբի՝ միֆական և իրական:

Անկասկած Վոլանդի առաջին գլխավոր նախատիպը Սատանան է՝ Լյուցիֆերը, ինչը պարզում է մեզ նրա անունը (գերմ. Faland թարգմանաբար նշանակում է չարք, խաբեբա, խորամանկ):

Լ. Յանովսկայան ընգծելով բուլգակովյան հերոսի և միֆական սատանայի ընդհանրությունը, գրում է, որ Վոլանդի ոսկե պորտսիգարի վրայի հանելուկային բրիլիանտե եռանկյունին հունական մեծատառ Դելտան է[6]:

Բազմաթիվ ազգերի միֆերում (քրիստոնեկանի՝ Սատանա, մուսուլմանականի՝ Շայթան) սատանան չար ուժերի մարմնացումն է: Հունարենից թարգմանաբար սատանա նշանակում է զրպարտիչ:

Մուսուլմանական և հուդայական միֆերում սատանան պատկերվում է ցուլի պոչով և չղջիկի թևերով, քթի փոխարեն խոզի մռութով և այծի թավամազ ոտքերով և իհարկե պոզերով:

Քրիստոնեության մեջ Սատանան ներկայացվում է փոքր-ինչ այլ կերպ. լեգենդի համաձայն նա ընկած հրեշտակ է, այդ պատճառով էլ պահպանել է մարդկային կերպարանքը՝ լրացյալ սև թևերով (բազմաթի նկարներում՝ չղջիկի թևերով):

Սատանան համարվում է մարդկանց դեմ գործող դևերի առաջնորդ. Ազազելը, Վելարը և այլոք միասին տնօրինում էին մարդկային արատները և նպաստում էին դրանց զարգացմանը ողջ հասրակության մեջ: Ռոմանտիզմի դարարջանում սատանայի կերպարը ընդունեց որոշակի դրական գծեր: Մարդը, որ ուզում էր վաճառել իր հոգին սատանային և իր արյունով հաստատելով դա, կարող էր ստանալ դրա փոխարեն աշխարհի հարստությունը: Բայց հոգու ֆիզիակական մահից հետո հոգին անցնում էր սատանայի անմնացորդ տիրապետության տակ:

Այսպիսով՝ սատանայական էությունը յուրօրինակ հենք է հանդիսանում, որի վրա Մ. Բուլգակովը, կառուցելով Վոլանդի կերպարը, ստորակարգում է մյուս կերպարների բնավորության գծերը:

Վոլանդի մյուս նախատիպը Մեֆիստոֆելն է: Ա. Զերկալովը հետևյալ փաստն է բերում. «Վոլանդ անունն ինքնին Մեֆիստոֆելի փոքր-ինչ այլափոխած գաղտնի  անունն է, որ հնչում է «Ֆաուստ» ողբերգության մեջ միայն մեկ անգամ»[7]:

Այդ կապը հաստատվում է նաև վեպի նախաբանում բերված տողերով, որոնք քաղված են Գյոթեի «Ֆաուստից». «Ein Teil fon jener Kraft, Die stets das Bose will und stets das Gute schafft- Մասնիկն եմ այն ուժի, որ հավիտյան Տենչում չարիք, բայց բարիք է գործում միայն»:

Իրական նախատիպերի հարցում ուսումնասիրողները երկու խմբի են բաժանվում. նրանց մի մասը կարծում է, որ Վոլանդի նախատիպն է Ստալինը: Որպես ապացույց նրանք բերում են «ստալինյան կճղակի» մասին լեգենդը և համեմատում այն վեպի նախնական անվան հետ՝ «Ինժեների կճղակը»: Սրանից բացի հիմք է հանդիսացել նաև այն, որ Վոլանդը հաճախ օգտագործում  էր Ստալինի հանրահայտ ճառերից հատվածներ (օրինակ՝ Փաստարկները համառ երևույթներ են):

Գրականագետների մյուս խումբը կարծում է, որ Վոլանդի համար նախատիպ է դարձել Վ. Ի. Լենինը: Նրանք անգամ Լենինի կյանքից դրվագներ են բերում, որոնք այս կամ այն չափով նման են վեպում տեղ գտած իրողություններին[8]:

Վոլանդի շքախմբի մյուս անդամն Ազազելն է: Բազմաթիվ ուսումնասիրողներ Ազազելի նախատիպ համարում են Ազազել չարքին: Այդ մտքին առաջին հերթին հանգեցնում է հենց թեկուզ անունների նման լինելը, ինչպես նաև Բուլգակովի հետևյալ տողը. «Այժմ Ազազելը թռչում էր իր իսկական կերպարանքով, ինչպես անջուր անապատի չարք, մարդասպան չարք»: «Միֆոլոգիա» հանրագիտարանում Ազազելը նկարագրվում է իբրև «բացասական կերպար հուդայական միֆոլոգիայում, չարք»[9]:

Ազազելի մասին հիշատակում կարելի է գտնել Աստվածաշնչի այն գլխում, որտեղ նկարագրվում է քավության ծեսը: Համարվում էր, որ որպեսզի քավություն ստանայիր մեղքերիդ համար, այդ օրը պետք է երկու զոհ մատուցեիր. մեկը՝ Եհովային, մյուսը՝ Ազազելին: Այդ նպատակով ընտրում էին երկու ոչխար, որոնց վրա մարդիկ իբրև բարդում էին իրենց մեղքերը: Այն կենդանին, որ նախատեսված էր որպես զոհ Ազազելին, բաց էր թողնվում անապատում, այնտեղ, որտեղ ըստ ավանդության, ապրում էր չարքը[10]:

«Ենոքի գրքում» Ազազելը նկարագրվում է գայթակղիչ դևի կերպարանքով: Համաձայն թղթի հրեշտակը դավաճանել է Տիրոջը և դրա համար վտարվել երկնքից: Գալով երկիր` անապատի դևը, ընկած հրեշտակը, մարդկության գայթակղիչը տղմարդկանց սովորեցնում է զինվորական և հրազենային արվեստը, իսկ կանանց՝ դեմքի անհարիր գունազարդումը և պտղի զարգացման ընդհատումը:

Որոշ լեգենդներում Ազազել անունով դևը երբեմն նույնացվում է Սատանայի հետ:

Կատու  Բեգեմոտի կերպարը փոխառվել է աստվածաշնչյան միֆոլոգիայից, ինչպես և մյուս դևերի կեպարները: Սա փատվում է բուլգակովյան հերոսի և միֆական կերպարի համանման տարրերի գոյությամբ, ինչպես, օրինակ, արտաքինը՝ «հսկա ինչպես խոզ, և սև, ինչպես մուր»:

Դիվագիտության ավանդույթներում Բեգեմոտը ստամոքսի ցանկություննրի դևն է:

Վեպից երևում է, որ Բեգեմոտը ամենաքիչն է ենթարկվել իր նախատիպի ազդեցությանը: Դրանով է բացատրվում միֆական Բեգեմոտի և բուլգակովյան հերոսի արտաքինի բացահայտ տարբերությունը (անապատային հրեշ պղնձե փողեր հիշեցնող ոտքերով և երկաթե ձողեր հիշեցնող ոսկորներով// նիհար երիտասարդ, դև-պաժ[11])

Վոլանդի շքախմբից Կորովև-Ֆագոտը նույնպես ունի իր նախատիպերը: Որոշ գրականագետներ կարծում են, որ ֆագոտը նույնանում է դև Դագոնի հետ՝ սատանային հաց տվող հին սեմական աստվածություն, հողագործության հովանավոր, ավելի ուշ՝ հաց բաշխող, իսկ վերջում նաև հողմի ու պատերազմի աստված[12]: Հիշենք այն դրվագը, երբ Կորովևը Վոլանդի մոտ խաղում է գանձապահի իր դերը (դրամային անձրև թատրոնում) կամ այն, որ նա կապված է մատնությունների, Լիխոդեևի առևանգման ու Բերլիոզի մահվան հետ:

Հերոսի ազգանունը հանդիպում ենք Ֆ. Դոատոևակու գործերից մեկում՝ «Ստեպանչիկովո գյուղը և նրա բնակիչները», որտեղ Կորովկին ազգանունով հերոսը շատ նման է բուլգակովյան Կորովևին. hերոսի երկրորդ անունը ծագում է «ֆագոտ» երաժշտական գործիքի անունից: Կորովևը արտաքնապես նմանություն ունի այդ երաժշտական գործիքի հետ (բարակ, երկար փող, երեք անգամ ծալած// հասակը 2 մետրն անց, բայց թիկունքները նեղ, անհավատալի նիհար):

Ի. Գալինսկայան կարծում է, որ Ֆագոտ անունը կապված է ոչ այնքան երաժշտական գործիքի, որքան «հերետիկոս» բառի հետ. «Բուլգակովը միացրել է նրանում երկու տարբեր բառեր. ռուսական ֆագոտ և ֆրանսիական ֆագոտ բառերը, իսկ ֆրանսիական  բառապաշարի ֆագոտ (ճյուղերի կապոց) բառի իմաստներում նա տալիս է այսպիսի մի դարձվածք՝ sentir le fagot, այսինքն՝ հանձնել հերետիկոսներին, այսինքն՝ հանձնել կրակին»[13]:

Բ. Սոկոլովը համեմատականներ է տանում ասպետ-Ֆագոտի կերպարի և սերվանտեսյան Դոն-քիշոտի միջև: Նա համեմատում է Սամսոնի անհամ հումորը բուլգակովյան հերոսի ինչ-որ ժամանակ անտեղի արած հումորի հետ[14]:

Լ. Յանովսկայայի կարծիքով Ֆագոտի արտաքինը Բուլգակովը փոխ է առել նկարիչ Ա. Մ. Վրուբելի «Ազրայիլ կամ վեցթևյա Սարաֆիմը» կտավից. «միշտ մռայլ, երբեք չծիծաղող արտաքինը <...> հանդարտ բոցավառում էր լուսնկայի ոսկի դափնեպսակը և աստղերի շողքերը բռնկվում էին փետուրների վրա: Ոսկե շողքեր մանուշակագույնի ֆոնին»[15]. Իսկ Բուլգակովն այսպես է նկարագրում Ֆագոտին՝ «մուգ մանուշակագույն ասպետ՝ մռայլ և երբեք չծիծաղով դեմքով»:

Հելլան Վոլանդի շքախմբի միակ կինն է, գումարած դրան՝ վամպիր: Բուլգակովը Հելլա անունը վերցրել է Բրոկգաուզի և էֆրոնի «Հանրագիտական բառարանի» բառահոդվածից, որտեղ նշվում է, որ Լեզբոսում այդ անունը տալիս էին անժամանակ մեռած աղջիկներին, որոնք մահից հետո վամպիր էին դարձել[16]:

Վամպիրները եվրոպական  միֆոլոգիայի մեջ գիշերային չարքեր են, որ սնվում են մարդկային արյամբ: Մարդիկ հավատում էին, որ վամպիրներ են դառնում ինքնասպանություն գործողները և հանցագործները, իրենց բնական մահով չմահացածները, այլև մարդիկ, որ մեռել են վամպիրի կծելուց: Կարծվում էր, որ վամպիրները հատկապես աշխուժանում են լիալուսնի ժամանակ, իսկ արևի լույսը նրանց վրա քայքայիչ ազդեցություն ուներ[17]:

Նման նկարագրությունը լիովին համապատասխանում է Հելլայի կերպարին. «Լուսամուտը լայն բացվեց, բայց փոխանակ գիշերային թարմության և լորենու բույրի սենյակ ներխուժեց նեխածի հոտը: Մեռած կինը ոտք դրեց շեմքին: Րիմսկին պարզ տեսնում էր բորբոսի հետքերը նրա կրծքի վրա: Եվ այդժամ հնչեց աքաղաղի կանչը այգուց... Աքաղաղի երրորդ կանչի հետ նա դուրս թռավ»:

Հին նորմանական և հին գերմանական միֆոլոգիայում հանդիպում է Հելլա անունը՝ որպես կիսասպիտակ, կիսասև աստվածուհի, որ ապրում է ստորերկրյա աշխարհում: Հելլա անունը ժամանակի ընթացքում սկսեց նշանակել դժոխք՝ մեռյած անմաքուր հոգիների բնակության վայր:

Հելլայի դեմքի սպին հիշեցնում է Ֆաուստի Գրեթհենին, ով պատժվել է երեխայասպանության համար, և ում Ֆաուստը հանդիպում է Վալբուրգյան գիշերը:

Ի տարբերություն շքախմբի մյուս անդամների՝ Հելլան չար ուժերի ստորին դասին է պատկանում: Դրանով է բացատրվում նրա և Աբադոնի բացակայությունը վերջին թռիչքի և կերպարանափոխության ժամանակ: Բացի այդ Հելլան չէր կարող կերպափոխվել այլ մեկի վերջին թռիչքի ժամանակ, երբ գիշերը բացահայտում էր բոլորի իրական էությունը: Հելլան կարող էր դառնալ կրկին միայն մեռած մի աղջիկ:

Հելլայի կերպարում չկան վամպիրներին վերագրվող տարածված գծերը. սուր ատամներ, որ հայտնվում են կծելու ցանկության դեպքում, վախ արևային լույսից, քանի որ նա հանգիստ շրջում էր ցերեկով Վոլանդի բնակարանում:

Վեպում Հելլան ծառայողի դեր է ստանձնում Վոլանդի համար. սա նույնպես խոսում  է նրա ստորակարգ չարք լինելու մասին:

Աբադոնը պտերազմի դևն է, Վոլանդի մտերիմը, ներկայանում է որպես մահվան գուժակ: Աբադոնի անունը ծագում է հին հրեական Աբադոնից: Այդպես են անվանում Ապոկալիպիսի հրեշտակին: Դա հինկտակարանյան ընակած հրեշտակ է, որ ղեկավարել է հրեշտակների ըմբոստացումը Աստծո դեմ և այդ պատճառով նետվել է երկնքից վար՝ դատապարվելով անմահության:

Ավադոն (հին հրերենից` մահ, գոյության դադարում) հուդայական միֆոլոգիաում կերպավորում է ստորերկյա հողաթմբերը և անցքերը  փակող և անհետացնող ուժը: Կերպար, որ մոտ է մահվան հրեշտակին (Մալախ Հա-Մավեթ): Քրիստոնեկան միֆոլոգիայում Ավադոնը, հունարեն արտաանությամբ` Ապոլլիոնը (նշ. է ոչնչացնող) մղում է մարդկության դեմ ժամանակների ավարտի սարսափելի պատերազմ (Ապոկալիպսիս. 9, 11) Կարծիք կա, որ Աբադոնի և Հելլայի կերպարները հիմնականում ներմուծվել են ստեղծագործության մթնոլորտի ֆանտաստիկությունը շեշտելու համար:

---

[1] Տե՛ս Мелетинский Е., Поэтика мифа. - М.: Наука, 1976., ст. 234:

[2] Лосев А. Диалектика мифа // Философия. Мифология. Культура. М.: Наука, 1991, ст. 113:

[3] Косарев М. Миропонимание язычников - мифы, обряды, ритуалы // Природа. - 1994, ст. 79:

[4] Лобок А. Антропология мифа. - Екатеринбург, 1997. - ст. 596:

[5] Соколов Б.В. Булгаковская энциклопедия. - М.: Локид-миф, ст. 491:

[6] Яновская Л.М. Треугольник Воланда и Фиолетовый рыцарь: о "тайнах" романа "Мастер и Маргарита" // Таллин. - 1987, ст. 201:

[7] Зеркалов А. Воланд, Мефистофель и другие: Заметки о теологии романа Михаила Булгакова "Мастер и Маргарита" // Наука и религия. - 1987, ст. 49:

[8] Մանրամասների համար տե՛ս Соколов Б.В. Два булгаковских героя // Перспективы. - 1991, ст. 22:

[9] Мифология. - М.: ОЛМА-ПРЕСС Образование, 2002, ст. 8:

[10] Տե՛ս նույն տեղում:

[11] Абрашкин А., Макарова Г. Откуда взялась банда Воланда? // Молодая гвардия. - 1994, ст. 226:

[12] Նույն տեղում, էջ 229:

[13] Галинская И. Загадка известных книг. - М.: Наука, 1986, ст. 3:

[14] Соколов Б.В. Булгаковская энциклопедия. - М.: Локид-миф., ст. 555:

[15] Яновская Л.М. Треугольник Воланда и Фиолетовый рыцарь: о "тайнах" романа "Мастер и Маргарита" // Таллин. - 1987, ст. 108:

[16] Տե՛ս Соколов Б.В. Булгаковская энциклопедия. - М.: Локид-миф, ст. 50:

[17] Мифология. - М.: ОЛМА-ПРЕСС Образование, 2002, ст. 51: