«Հարրի Փոթթերը» բրիտանացի
գրող Ջոան Ռոուլինգի հայտնի վիպաշարն է: Ամեն մի վեպը նկարագրում է գլխավոր հերոսի` երեխա-կախարդ Հարրի Փոթթերի կյանքի մեկ տարին կախարդության
և մոգության դպրոց Հոգվարդսում: Հարրի Փոթթերի մասին
պատմող վիպաշարը բաղկացած է յոթ գրքից, և բոլոր 7 մասերն էլ դարձել են բեսթսելերներ ու թարգմանվել տարբեր լեզուներով (առաջին գիրքը՝ «Հարի Փոթերը և փիլիսոփայական քարը», թարգմանվել է նաև հայերեն): Վերջին՝ յոթերորդ մասը վաճառքի է հանվել 2007 թվականի հուլիսի 21-ին։ Գրքի ընդհանուր տպաքանակը կազմել է 325 միլիոն (64 լեզուներով): Առաջին գիրքը` «Հարրի
Փոթթերը և փիլիսոփայական քարը», Ջոան Ռոուլինգը գրել է հինգ տարվա ընթացքում և տպագրել
1997 թվականին Բրիտանիայում:
Վեպը ֆենթեզի գրականության արժեքավոր
օրինակներից է: Նման ստեղծագործության
մեջ կախարդանքը, հրաշքն ու առասպելը գտնվում են իրար կողք կողքի: Այդտեղ, ի տարբերություն ֆանտաստիկայի, բացատրություններ չեն տրվում յուրաքանչյուր հրաշքի համար, այլ հրաշքը գտնվում է բնական վիճակում և սովորական է ֆենթեզի երկրի համար:
«Հարրի Փոթթերը և փիլիսոփայական քարը» վեպում կյանքի են կոչվում բազմաթիվ բանահյուսական տարրեր, որոնք
ձուլվում են սյուժեի հիմնական ընթացքին, դառնում գործողություննների հենքը: Ջ.
Ռոուլինգը կենդանություն է հաղորդում վաղուց մոռացված առասպելներին և հանդիպադրում
դրանք լոնդոնցի 11 ամյա Հարրին: Իրականի և երազայինի միջև սահմանը ոչ միայն ջնջվում
է, այլև մարդկության մտածողության հեքիաթային, դիցաբանական շերտերը դառնում են
իրական: Երևան է գալիս ֆենթեզի ժանրին ամենից բնորոշ առանձնահատկությունը, երբ
միֆական կերպարներն են դառնում ստեղծագործության գործող անձինք:
Կատու
Պրոֆեսորը
Վեպի առաջին էջերում հանդիպում ենք բանահյուսական տարրերից մեկին` կերպարանափոխությանը կամ մետամորֆոզին: Պրոֆեսոր Մըքգոնագալը,
կատվի կերպարանափոխված, հսկում է Դարզլիներին մինչև Հագրիդը կբերի փոքրիկ Հարրիին:
Դպրոցի այս ուսուցչուհին առհասարակ օժտված է այդ կախարդական շնորհով և վիպաշարի
բոլոր հատվածներում պարբերաբար կերպարանափոխության է ենթարկվում. կատվի կերպարանքը
դառնում է վերջինիս երկրորդ էությունը: Կատվի կերպարանափոխվելը կապված է հնագույն պատկերացումների ու աստվածությունների հետ: Այդ կենդանուն սրբացնում էին` դնելով հեթանոս աստվածների կողքին: Հին եգիպտացիները գերադասում էին մեռնել, քան սպանել կատվին: Սատկած կատուների մահը սգում էին ու նրանց թաղում էին մարդկանց համար նախատեսված ծիսակարգով. վերջիններիս հետ թաղում էին նաև զմռսված մկներ, որպեսզի «հանգուցյալը» անդրշիրիմյան կյանքում չձանձրանա:
Ինչպես նշում է բանահավաք
Ս. Հարությունյանը, կատուն համարվում էր ուղեկցող,
պաշտպանող, Աստծո աջ ձեռքը: Քրիստոնեության ընդունումից հետո կատվի նախնական պաշտամունքը ժողովուրդը կապեց Քրիստոսի հետ` անվանելով «աստծո թաշկինակ»:
Հոգվարդսի պահապանը
Տարբեր երկրների առասպելաբանության մեջ հիշատակվում են հսկաներ, որոնք պաշտպանում են երկնքի դռները,
սրբազան դարպասների բանալիները: Այդպես էլ Հագրիդն է պահպանում Հոգվարդսը` իմաստության, կախարդության ամրոցը, որը չարի և բարու հատման կետն է ու մարտադաշտը: «Հարրի Փոթթերը և փիլիսոփայական քարը» վեպում պաշտպանական գործառույթ ունի նաև երեքգլխանի շունը, որի դիցաբանական նախատիպը հին հունական դիցաբանության Կերբերոս
երեքգլխանի շունն է: Կերբերոսը հսկում է Աիդի հանդերձյալ թագավորությունը: Համաձայն
հին հունական առասպելների` Օրֆեյը, նվագելով տավիղ, քնեցրել է Կերբերոսին և անցնել
նրա կողքով:
Դիցաբանական այս նույն մոտիվն է կիրառում նաև Ջ.
Ռոուլինգը, երբ երեքգլխանի Փափկամազիկի (վեպում շան անունը) կողքով գլխավոր
հերոսներն անցնում են տավիղ նվագելով:
Շունը բազմաթիվ առասպելներում և զրույցներում հանդես է գալիս իբրև մահվան,
վրեժխնդրության մարմնավորում: Հայկական հնագույն պատկերացումներում «շնագլխիկ պառվիկը» կարող է մահ բերել, իսկ շան լիզելը անեծք էր համարվում, որի դեպքում մահն անխուսափելի էր:
Փիլիսոփայական քարը
Երեքգլխանի շունը
պահպանում էր փիլիսոփայական քարը, որը ձեռք բերելը Վոլնդեմորթի գլխավոր նպատակն էր, քանի որ այն
կարող էր վերականգնել նրա մարմինը և վերադարձնել ուժերը: Դեռևս հնագույն
ժամանակներից գրեթե բոլոր մշակույթներում ձևավորվել են առասպելներ անմահության, իմաստության
և հավերժի մասին: Հին Եգիպտոսում անմահության նշան էր անխը, որը անվանվում էր նաև «կյանքի բանալի»: Այս գաղափարը, վերցնելով
հնագույն մշակույթներից, ալքիմիկները ցանկանում էին ստեղծել փիլիսոփայական քարը: Այն
համարվում էր կյանքի էլեկսիր, հինգերորդ տարր: Ըստ նրանց` փիլիսոփայական քարով պատրաստված
ըմպելիքը խմելու դեպքում հնարավոր էր բուժել բոլոր հիվանդությունները, վերադարձնել
երիտասարդությունը և երկարացնել կյանքի տևողությունը: Հենց այս քարի համար է տեղի
ունենում պայքարը Հարրիի և Վոլնդեմորթի միջև: Անմահություն
փնտրելը և այն ձեռք բերելը բոլոր ժամանակներում հուզել է մարդուն: Այս մոտիվը իր
տեղն է գտել առասպել-հեքիաթներում: Օրինակ` ռուսական բանահյուսական հեքիաթներում փնտրում
են կարմիր ծաղիկը (алый цветок): Կարմիր
ծաղիկի փնտրման մոտիվը առկա է նաև շումերական էպոս «Գիլգամեշում», որտեղ իր եղբայր
Էնկիդուի կյանքը փրկելու համար երկի համանուն հերոսը գնում է հանդերձյալ աշխարհ՝
կյանքի ծաղիկը գտնելու: Անմահության ծաղիկի դիցաբանական այս մոտիվը իր դրսևորումն
է գտել նաև հայ վիպագրության մեջ. Խ. Դաշտենցի «Ռանչպարների կանչը» վեպում հայ
ֆիդայիները փնտրում են նույն Բրաբիոն ծաղիկը:
Առասպելական կենդանիները
«Հարրի Փոթթերում»
հրաշքներն իրագործվում են կախարդական փայտիկի օգնությամբ, և հետաքրքրական է, որ ոչ
թե կախարդն է ընտրում իր ապագա փայտիկը, այլ փայտիկը՝ տիրոջը: Հարրիի կախարդական
փայտիկը պատրաստված էր փյունիկի փետուրից: Փյունիկը առասպելական թռչուն է, որի հետ
կապված են բազմաթիվ միֆական պատմություններ: Այս առասպելական թռչունը ի վիճակի է
այրել ինքն իրեն և կրկին հառնել մոխրից: Այլաբանությամբ այն հավերժական
վերածնունդի խորհրդանիշն է, որ նշանակում է հաղթանակ մահվան նկատմամբ: Վերածննդի հասկացությունը
բնորոշվել է միֆական թռչունին միայն Հիսուս Քրիստոսից հետո: Դիցաբանական այս
իրողության հիմքում, սակայն, կան ավելի խորը արմատներ: Փյունիկը, ըստ ղպտիական
եկեղեցու, չի զրկվում անմահությունից, քանի որ Դրախտում, ի տարբերություն մյուս
կենդանիների, չի ուտում չարի ու բարու ճանաչման խնձորը:
Այս միֆը տարբեր ազգերի գրականություններում վերածվել է արդեն դարձվածքի, և
հայ իրականության մեջ արվեստի տարբեր բնագավառներում սկսվել է համեմատվել հայի
ճակատագրի հետ՝ տանջված, այրված, բայց նորից հառնող ու վեր խոյացող: Հիշենք, թերևս,
Վ. Տերյանի բանաստեղծական հատվածը «Երկիր Նաիրի» շարքից.
«Որպես փյունիկ կրակից կելնես, կելնես նոր
Գեղեցկությամբ ու փառքով վառ ու լուսավոր»:
Փյունիկից բացի վեպում հանդիպում
ենք նաև այլ առասպելական կենդանիների: Այդպիսի կենդանիներից է, օրինակ,
միաեղջյուրը կամ միեղջյուրը: Միաեղջյուրին սպանելով և արյունը խմելով Վոլնդեմորթը
վերականգնում է իր ուժերը: Դիցաբանական մտածողության մեջ համարվում էր աստվածային
կենդանի և իմաստության կրող: «Հարրի Փոթթերը և փիլիսոփայական քարը» վեպում անմահության
կրող միաեղջյուրին պահպանում է կենտավրոսը (ձիու մարմնով և մարդու գլխով արարածը),
որը առասպելներում մարմնավորում էր իմաստությունը:
Հեթանոս ժողովուրդը
հավատում էր, որ աստվածները բացի կախարդական առարկաներից ստեղծում էին նաև
հրեշներ, ոգիներ և այլ դիցաբանական արարածներ: Դրանցից էր տրոլը: Գրքում պատկերվում է, թե
ինչպես է տրոլը մտնում Հոգվարդս և ինչպես են Հարրի Փոթթերը, Ռոնին և Հերմիոնա
Գրենջերը հաղթում նրան:
Տրոլների մասին առաջին
պատմությունները հայտնաբերվել են սկանդինավյան երկրներում: Դրանք կախարդական
արարածներ են` հսկայական մարմնով և բավականին փոքր գլխով: Տրոլի ոտքերը կարճ են ու
կոպիտ, բայց ունեն ծառի հաստություն, իսկ ձեռքերը ոտքերից շատ ավելի երկար են:
Տրոլները բավականին հիմար են, դա վկայում է նրանց փոքր գլուխը: Բայց, չնայած դրան,
անասելի դաժան են և ագրեսիվ: Նրանք ուտում են ամեն ինչ, այդ թվում և մարդկանց: Կան
տրոլների տարբեր տեսակներ, սակայն Հոգվարդս էր մտել լեռնային տրոլը, որը տրոլներից
ամենավտանգավորն էր:
Կախարդական իրերը
Վեպում իր արտահայտությունն
է գտնում հունական առասպելաբանությունից հայտնի Էրիսի հայելին: Էրիսը հունական դիցաբանության
երկպառակության աստվածուհին է: Նա առաջացնում էր սով, պատերազմներ, խառնաշփոթ, անօրինություն:
Չնայած սրան, Էրիսն օրհնում էր արդար աշխատանքը: Էրիսի հայելին հենց ինքը`
երկպառակության հայելին է: Շատ երկրներում կարծում էին, որ հայելու մեջ տեսածը մեր
դեմքը չէ, այլ պատկանում է «այն» աշխարհին: Վեպում հայելին ընդունվում էր որպես կենդանի
մարդկանց և մեռյալների միջև սահման: Իսկ հայելու շրջանակի վրա գրված էր` «Ես չեմ
արտացոլում ձեր դեմքը, այլ արտացոլում եմ ձեր սրտի նվիրական ցանկությունները»:
Շատերն էին խելագարվում հայելու առաջ կանգնած: Սակայն այն ոչինչ չէր տալիս`ոչ
գիտելիք, և ոչ էլ ճշմարտություն: Հայելին դուռ էր. դուռ դեպի ցանկությունների և
երևակայության աշխարհ: Հարրին հայելու առջև կանգնած տեսնում է իրեն և իր մահացած
ծնողներին, իսկ Վոլնդեմորթի հետ կռվելիս նվիրական ցանկությունների հայելին
պատկերում է փիլիսոփայական քարի գտնվելու վայրը՝ Հարրիի գրպանը: Երևակայության
խաբկանքին չհավատալով` գլխավոր հերոսը ձեռքը տանում է դեպի գրպանը և զարմացած
հայտնաբերում, որ քարն իրոք գրպանում է: Պրոֆեսոր Դամբլդորը այդ երևույթը մեկնաբանում
է փիլիսոփայական քարի և հայելու սեփական կամքի գոյության հետ. հայելին անեծք չի
դառնա, այլ կօգնի նրան, ում սիրտը մաքուր է, իսկ ցանկությունները` արդար:
Առասպելական-հեքիաթային
տարրեր են նաև թռչող ցախավելը, խոսող գլխարկը: Վեպի հերոսները տեղաշարժվում էին թռչունների,
թռչող ձիու, ցախավելի օգնությամբ:
Ինչպես արդեն նշվել է` ֆենթեզի
ժանրին բնորոշ է հեքիաթայինը: Հեքիաթներում հանդիպում ենք կախարդական իրերի, որոնք
կատարում են որևէ հրաշք կամ անտեսանելի են դարձնում կրողին: «Հարրի Փոթթեր»-ում
անտեսանելի դարձնելու մոտիվն իր մեջ է կրում թիկնոցը, որը Հարրի Փոթթերին էր անցել
ժառանգաբար: Սակայն ոչինչ հենց այնպես չի տրվում: Այս թիկնոցը մահվան երեք
նվերներից մեկն էր, որի օգտագործման համար Հարրին պետք է վճարեր[1]:
Մեծ է կախարդական գլխարկի գործառույթը: Գլխարկն
էր որոշում, թե աշակերտները դպրոցական որ խմբին կմիանան: Գլխարկն առաջնորդվում էր
երեխայի կամքը առաջնային համարելու սկզբունքով, սակայն երբեմն նա ինքն էր որոշում երեխաների
փոխարեն: Գրողի համար գլխարկը դառնում է միջոց, որով չարի դեմ պայքարելու համար
բռունցք դառնալու կոչ է անում: Հետագայում հանդիպում ենք խոսող գլխարկի, որ բացի
իր հիմնական ֆունկցիայից, իր մեջ էր պահում հրաշագործ թուրը:
Խոսելով
առասպելների, աստվածների և գերբնական արարածների մասին` մենք անընդհատ բախվում ենք
չարի ու բարու գործոնին: Գրեթե բոլոր հեքիաթներում և դիցաբանական զրույցներում
բարին հաղթանակում է: Լույսը հաղթում է մթին և արևը ամեն առավոտ ծագում է` այրելով
դևերին: Այդպես եգիպտական առասպելաբանության մեջ պատմվում է, թե ինչպես է Ամոն Ռա
աստվածը ամեն գիշեր կռվում խավարի, մահվան աստծո հետ, որպեսզի ամեն առավոտ ծագի
սրբազան լույսը: Ինչպես տեսնում ենք բարին հենց ինքը լույսն է: Այս հավերժական
պայքարը կյանքի համար է: Հարրին բարին էր, որ պետք է
պայքարեր չարի` Վոլնդեմորթի դեմ: Ամենավերջում Վոլնդեմորթի ժամանակավոր մարմինը
մոխրանում է Հարրիի հպումից և չարը
նահանջում է:
Ջոան Ռոուլինգը կերտել է մի
երևակայական աշխարհ, որը հարուստ է առասպելական տարրերով, որտեղ ոչինչ, ոչ մի
կերպար ընտրված չէ պատահականորեն: Նույնիսկ հերոսների անունները կապ ունեն
դիցաբանության, առասպելաբանության հետ: Ինչպես «Հարրի Փոթթերը և փիլիսոփայական
քար»-ը գրքում, այնպես էլ վիպաշարի մնացած գրքերում խաչվում են հնագույն մշակույթները
նորագույն հասկացությունների հետ:
Օգտագործած գրականության ցանկ
- Հարությունյան Ս., Հայ առասպելաբանություն,
Բեյրութ, 2000:
- Мифы народов мира., М., 1980:
- Ролинг Дж., Гарри Поттер и философский камень, М., 2002:
